bagdad

84 MEHMED HURŞÎD [PAŞA]

ta’yîn olunmuş ve bu me’mûr gördüğü hidmet mukâbilinde senede bir kerre hurma mahsûlâtı idrâkinde ashâb-ı bâğâttan birer mikdâr hurma alagelmişiken mu’ah haren bu me’mûriyetin temettü’ü anlaşılmağla tâlibleri zuhûr ederek maktû’an iltizâmına başlanılup, [123] bu sûretle vâridat hükmüne girmiştir. Tüfenkcibaşılık rüsûmu dahî orada tüfenkcibaşı nasb olunan adam etrâf-i kasabada sekiz feddân ya’nî sekiz çift zirâ’attan mu’âf tutulmak ve ahâlî-i kasabanın hakları olan sudan iska olunmak üzere ma’lâmü’l-mikdar arâzîden ibâret olarak bir bostan ve bir soğan tarlası zer’etmek ve kasabhâneden yevmiye ikişer kıyye lâhm ta’yîni almak ve erbâb-ı hâcâttan ve vukû’a gelen de’âvîden defʻ-i da’vâ sûretinde insâfına göre alabildiği kadar akçe almak sûretiyle hâsıl olur bir vâridât olmağla bu dahî maktû sûretine konularak bedeli tüfenkçibaşı olan adam tarafından Sandık’a teslîm olunur bir vâridâttır. Mekkâreciyân maktû’u dahî usûl-i sâbıkta kasaba-i mezbûreye taʻyîn olunan mütesellimler beher sene Bağdâd vâlîlerine limon ve portakal ve turunç ve hurma gibi üç-beş katır yükü şey gönderdiklerinden anların masârif-i nakliyesi nâmiyle mekkârîlerin malik oldukları beher katır başına ikişer kırân alınmak mu’tâd olmuş olduğundan el-ân katırcıyândan ol sûretle tahsîl olunmak üzere maktûʻa rabt olunmuş bir vâridâttır. Resm-i de’âvî maktû’u dahî hukukdan alınagelen resm-i tahsîl ve bir de habse idhâl olunan adamdan orada alınması mu’tâd olan birer çarhî resimden ibârettir ki doksan para fî ile râyicdedir. İpek mahsûlünden südüs bedeli altıda bir hesâbiyle alınur ma’lûm bir şeydir. Rüûsü’l-füden çift başına alınur erbâb-ı zirâ’at vergisidir. Cıvalar bedeli bir evlek bostândan yarım çarhî olarak alınan rüsûmâttır. Nâm Tenk deresi maktû’u kasabaya karîb olup başkaca iltizam verilür bir mahallin [124] hums mezrû’ât bedelidir. Bâğât-ı mevşî maktû’u dahî ashâb-ı bağâttan birisi mâlik olduğu bağın mahsûlâtı bâlâda beyân olunan rüsûmât-ı mîriyyesine vefâ etmiyeceğini derk edüp kudretsizliğinden veyâ ahâr sebebten dolayı bağını terk ederek bir tarafa firâr edüp savişur ise mâlik olduğu nahlistân cânib-i mîrîye aid olduğundan bu makûle mîrîye kalmış bağların maktû’undan ibârettir. Müdirlere mahsûs rüsûmât-i mestûre dâhî mukaddemâ yerlüden nasb olunan müdirlerin vech-i te’ayyüşleriyçün sâ’ir muhassasâttan başka masârıfına medâr olmak üzere birer mikdâr bakla ve penbe ve bostân ve soğan ve sâ’ire zer’etmek ve bu mezrû’âta iktizâ eden su, ahâlînin bâğât ve mezrû’âtına mahsûs sudan meccânen verilmek sûretiyle kararlaştırılmış ve suyun azlığı senelerde müdîre ol şeyleri zer’ettirmeyüp ana bedel akçe vermek âdet olmuş olmasıyla rüsûmât-i mezkûre andan ibâret bir şeydir. İşte Mendelî’de sâ’ir yerlerde görülmemiş bir takım rüsûmât ve âlât görülmüş olduğundan onların zikri vâridâtının dahî derc ve imlâsına sebeb olmuştur. Bir de mahall-i mezbûr hudâd-ı Îrâniyye üzerinde olup ekser nükûd-i mütedâvilesi Acem meskûkâtından

85 SEYÂHATNÂME-İ HUDÛD

ibâret olarak Basra tarafına şâmî ta bîri gibi bütün ahz ü iʻtâlarını kırân hesâbına uydurageldiklerinden vâridâtı dahî meskûkât-ı Îrâniyye’den kırân olarak gösterilmiştir. Çarh’ı dahî cennet-mekân Sultan Mahmud Hân-ı Sânî hazretlerinin muvakkaten tedâvül etmek üzere kat’ve darb buyurmuş olduğu beşliğin nisfi makamında Bağdâd vâlîsi esbak Dâvûd Paşa merhûmun Bağdad’da kat’ [125] ve darb etmiş olduğu sikkeden ibârettir.

Kazâniyye ve Dişeyh Karyeleriyle Bunların Medâr-ı Kıvâmları Olan Su Keyfiyyeti Kazâniyye ve Dişeyh1 karyeleri Mendelî kasabasının iki sâ’at mesafe garb-ı cenûbîsinde vâki’birbirine mücâvîr iki karye olup gerek Mendelî ve gerek bu iki karye ahâlîsinin bağlarını ve mezrû’ât-ısâ’irelerini sulayacakları ve içecekleri su Mendelî’den tahmînen on iki sâ’at mesafede vâki’el-yevm İranlu tasarrufunda bulunan Eyvân nâm mahalden çıkup menba’ı taraflarında Eyvân çayı ve daha aşağılarda Künkîr ve Somar suyu demekle ma’rûf çay suyundan ibaret olmağla yaz mevsimlerinde bu çay suyunun katresi bile zâyi’olmayarak bağ ve bağçe ve mezâri’lerine sarf olunur. Ve kuraklık senelerde hâcetlerine bile vâki’ olmadı ğından mahsûlât-ı arziyyece mevcûd bağlarından ve beher sene zer’olunagelen mezâri’den başka teksîr-i mahsûlât-ıve mezrû’âta meydan yoktur. Lâkin su teksîrinin âhar dürlü çâresi bulunmak lâzım gelse şimdiki şenliklerinin bir kaç misli tezâyüd edeceğinden şüphe olunamaz. Kırk elli sene evvel vaktine gelince mezbûr çayın suyu bila mezâhim mahall-i selâse-i mezbûreye gelerek ahâlîsi intifa' edegelirken İranlu oralarda müstevlî olduktan sonra mezkûr Eyvân nâm mahalde sâkin ve İranlu’ya tâbi’Kelhür tavâ’ifi nefs-i Mendelî kasabasına bir buçuk sâ’at mesafede olup tahmînen üç buçuk sâ’at tûlünde ve bir buçuk ikişer sâ’at arzında olan Somar ovasını zer’ve felâhatla mezbûr çay suyunu ol mezrâ'âta sarf etmeğe başladıklarından ve ber-beyân-ıbâlâ mâ-i mezbûr mahall-i mezkûreye [126] ancak kifâyet eder etmez râddelerde olduğundan ve mahall-i selâse-i mezbûre ahâlîsi ağyârın Somar ovasına olan zirâ’atlarının hôd-be-hôd cebren men’ine muktedir olamadıklarından tavâ’if-i mezbûrenin Somar ovasından edecekleri intifâʻa bedel senevî birer mikdâr ve akçe vermeğe başlayup git gide âdet hükmüne girmiş ve el-ân senevî on beş bin guruş akçe verüp ol sûretle fiʻl-cümle suya taʻarruzdan keff-i yed ettirilmekte bulunmuştur. Mârrü’z-zikr Kazâniyye ve Dişeyh karyelerinin bağ ve bağçeleri Mendelî kasabası bağ ve bağçelerinin südüsü mikdârı olduğundan aşâyir-i mezbûreye verilmekte olan meblağın südüsü Kazâniyye ve Dişeyh karyeleri ahâlîsi ve kusûru Mendelî sekenesi taraflarından te’diye olunur. Mahall-i selâse-i mezbûrede her sene zer’olunan hinta ve şa’îr tarlaları Mart evâsıtına kadar bir iki kerre biçilüp hayvânâta yedirilir. Ba’dehû hâli

1 Derkenâr: Dişeyh, Dih-i şeyh lafzından mu’arreb bir isimdir.

86 MEHMED HURŞÎD [PAŞA]

ile bıragılarak mevsim-i hasâd hulûlünde biçüp kaldırır ve bu sûretle bir zer'den iki dürlü intifâé iderler. Bu dahî suyun tarlalara kuvvet verdiğinden neş’et ider. Karyeteyn-i mezbûreteyn ahâlîsinin lisânları Türkî olup Urbân ve Ekrâd ile ihtilâtlarından Arabî ve Kürdî dahî tekellüm ederler. Bunların dahî mahsülleri Mendelî gibidir. Fakat zâ’id olarak kök boya ve dahî zer’ ederler. Hurma mahsûlâtından Mîrî’ye hums ve hubûbâttan südüs verirler. Lâkin boya mahsûlâti hurmalıkların aralarında husûle geldiğinden andan bir şey vermezler.

[127] Mendelî’ye Merbût Neft Bulaklarıyla Andan Hânikîn’e Kadar Olan Yollar Keyfiyyeti Mendelî’nin tahrîr ve beyân olunan vâridâtı meyânında gösterilen nefthâne bedeli Mendelî’nin yedi sâ’at mesafe şimâlîsinde Hânikin caddesinden cüz’î sapa bir mahalde hurda dağlar içinde neft bulakları olup Mendelî tarafından maktû’an tâliblerine ihâle olunur. Neftin kaynadığı yerde ya’nî menbaʻlarında kırk elli derece harareti vardır. Gerek Mendelî ve gerek Kazâniyye ve Dişeyh ve Kızıl Rabat ve Şehr-i Bân ve sâ’ir ol civârda kâ’in çok yerlerde mum yerine neft îkâd iderler. Gâyet isi çok mûrdâr yanar bir şeydir. Mendeli’den Hânikîn’e gelecek cadde üzerinde üç sâ’at mesafede Mekâtî yâhûd Mikeytî nâmiyle yâd olunur bir ufak bulak olup suyu lezîzdir. Lâkin Temmuz ve Ağustos aylarında suyu bulunur mu bulunmaz mi bilmem. Ve yine Mendelî’den altı sâ’at mesafede Neft çayı vardır ki bu çay ol civârda vâki’Zele Zerd dağından nüzûl eden Kelâldâm ve sâ’ir çayların mecmûʻundan hâsıl olup neft bulakları pîşgâhında Neft çayı ismini ahz eder vâfirce sudûr. Bu çaydan Hânikîn’e varıncaya dek yedi sâ’at mesâfe yol olup yaz mevsimlerinde bu yolda su bulunmaz.

Garîbe : Mendelî’de olduğumuz halde tavukları gâyet ucuz bahâ ile sattıkları ve satamayanlar tavuklarını boğazlayup derelere attıkları işidilüp sebebi su’âl olundukta gûyâ tavukların karınlarında [128] ilân zuhûr edüp mesmûm olduklarından ve kendilerinde hâsıl olan semmiyet tenâvül edenlere sirâyet ederek tesmîm etmekten nâşî vefiyyât vukû’bulduğundan herkes bu mazarrattan rehâyâb olmak içün tavukların i’dâmı baʼzi meşâyih ve âhûndlar tarafından tenbîh vukû’n dan neş’et eyledi deyû rivayet eylediler. Ve lede’t-tetebbu’fi’l-hakîka tavukları kesüp attıkları tahakkuk etmekle te’accüb olunmuş idi. Mu’ahharan oradan hareket olunarak hudûd boyunca Bâyezîd’e ve oradan Dersa-âdet’e gelürken Erzurum ve Gümüşhâne’ye kadar gelindikte tavuklarda nedret görülmeğin mahal-be-heme-hâl su’âl olunduğundan Gümüşhâne’ye varınca bütün hudûd boyunda hûdûda karîb Devlet-i aliyye memâlikiyle memâlik-i İraniyye’de hayvânât-i mezbúrenin i’dâm ve telef olunmuş oldukları tahakkuk etmiş ise de mense’i nereden olduğunun farkına varılmamış ve garâibden bir şey olduğundan sebt ve tahrîr olunmuştur.

87 SEYÂHATNÂME-İ HUDÛD

Livâ-i Hânikîn Tâbi'-i Eyâlet-i Bâğdâd Nefs-i Karye-i Hânikîn

Ehl-i İslâm Hâne Aded 50

Tâ’ife-i Yahûdiyân Hâne Aded 5

Hânikîn Tevâbi‘inden Olan Aşâyir Ali Beg Obası Aded 50 Hâne Aded 60

Hâne Beg Obası Aded 1 Hâne Aded 50

Yûsuf Beg Obası Aded 1 Hâne Aded 28

Kûha Ali Obası Aded 1 Hâne Aded 15

Molla Yûsuf Obası Aded 1 Hâne Aded 8

Hâne Cem ‘an Aded 216

[129] Hânikîn'e Tâbi‘ Hacı Kara Karyesi

Ehl-i İslâm Hâne Aded 200

Tâ’ife-i Yahûdiyân Hâne Aded 20

Tevâbi‘i Olan Aşâyir

Tütüncü obası Aded 1

Hûmeysât obası Aded 1

Melhatâvî Mahmûd Ağa Obası Aded 1

Cem ‘an Oba Aded 3 Hâne Aded 200

Cem‘an Hâne Aded 220

88

Hânikîn iltizâm bedeli sene 267

Mahsûlât-ı arzıyye Bedel-i kıran Guruş 14250

Rüsûm-ı varidat Bedel-i kıran Guruş 2150

Cem‘an Kırân fî Guruş ---16400 5 Guruş 82000

Hacı Kara Karyesi iltizâm bedeli sene... minhü

Mahsûlât-ı arzıyye Bedel-i kırân Guruş 10000

Rüsûm-ı vâridât Bedel-i kırân Guruş 10000

Cem‘an Kırân fî Guruş ---20000 5 Guruş 100 000

Mukâta‘a-i Baba Pilâvî tâbi‘-i Hânikîn Tâ’ife-i Baclân Hâne 50 Bedel-i İltizam Guruş 1000

Mukâ‘ta‘a-i Kehrîz tâbi‘-i Hânikîn Tâ’ife-i Bâclân ve Melhatâvî Hâne 50 Bedel-i İltizam Guruş 10000

[130]Mukâta‘a-i Dekke tâbi‘-i Hânikîn Hâne Aded 50 Nefs-i karye-i Dekke sekenesi 100 Süre Mîrî ve Melhatâvî tâ’ifeleri Bedel-i iltizâm Guruş 40000

Mukâta‘a-i Kolay tâbi‘-i Hânikîn Kerevî Atîk tâ’ifesi Hâne Aded 200 Kızıl Rabat dâhildir Bedel-i iltizâm Guruş 000

Mukâta‘a-i Ali-Abâd nâm-ı diğer Ulyâve tâbi‘i minhü Hâne Aded 60 Nefs-i Ali-Âbâd karyesi 50 Baclân tâ’ifesi 40 Süre Mîrî ve Kerevî-Atîk ---150 tâ’ifeleri Bedel-i iltizâm Guruş 34000 Mahsûlât-ı arzıyye bedeli 6000 Rüsûm-ı vâridât bedeli ----40000

Mukâta‘a-i Kızıl Rabat tâbi‘-i Hânikîn Hâne Aded 200 Nefs-i Kızıl Rabat karyesi 60 Benî Rabî'a tâ’ifesinden 40 Benî Veys tâ’ifesinden 100 Benî Temîm tâ’ifesinden ---400 Ma‘a mukâta‘a-i Kolay

Bedel-i iltizâm Guruş 112000 Mahsûlât-ı arzıyye ma‘a hurma 18000 Rüsûm-ı vâridât -------130000